Mikolaj Rej

Mikolaj Rej, eBooks txt

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Aleksander BrcknerMikoaj Rej1922A niechaj narodowe wdy postronni znaj,I Polacy nie gsi, i swj jzyk maj.Wszak widamy u sawnych, chocia nie Polacy,Pisali te leda co chudzi nieboracy,A o Polakach sobie ledwie tam bajali,I te s jako ludzie, ktrzy je widali.Jeliby te z nieaski na lewo skacowa,Masz papir, napisz lepiej ja bd dzikowa.(Mikoaj Rej, wierzyniec, 1562)W szczciu mao miej nadzieje,Bo sabo nie, kto nie sieje.A to w obyczaju miewaj:Ni|g|dy bez wiosa nie pywaj,A karz sie onych przygod,Co sie przelkli t wod(Mikoaj Rej, Krtka rozprawa, 1543)Jak atwo odtworzy posta i dzieo takiego Reja! Dwa wizerunki: ywot spisany przez towarzysza od kufla, pira i wiary, arcywiadomego spraw i sprawek jego, liczne pisma wasne, umys pierwotny, dogmatyczny, nie przerwany myl niespokojn, rubaszny, godny zdrowego, silnego ciaa zamonego gospodarza taka posta wieku zotego nci tryskajcym z niej yciem dzisiejszego pisarza, tak j te wystawi Nowaczyski. Przeciwnie Kochanowski: nerwowy, chorowity, rozrywany niepokojem mylowym i troskami materialnymi. Ani wizerunkw jego nie posiadamy, ani ywotopisarza nie znalaz wiadomego i darmo kusili si te choby powieciopisarze, od Niemcewicza i Taskiej poczwszy, o trafne jego oddanie.W rzeczywistoci, nie w fantazji powieciowej, ma si rzecz przeciwnie; nie Kochanowski, raczej Rej przedstawia si zagadkowo. Oba jego wizerunki, z pidziesitego i szedziesitego roku ycia, tak niepodobne, jeden tak wyidealizowany wobec pospolitych, grubych rysw drugiego, e pytasz mimo woli, ktry waciwie wierniejszy? Gorzej z biografi. Utratnemu Trzecieskiemu tak imponoway dostatki Rejowe, e najwicej o tym pisa, co dla spadkobiercw, nie dla nas ciekawe. Szczegy jego modoci Rejowej zakrawaj na obron, skd si wzi taki niekulturalny umys w wieku kulturalnym? Plotki, co Rej pod pijany wieczr Trzecieskiemu opowiada, zbdne, bo wiemy z ust jego wasnych, chowa si jak w lesie zajc, a za granic Polski nosa nie wychyla, wic i bez zgrzebnej koszuli, i bez chorgiewek wronich Trzecieskiego miao bymy si obeszli. Biografia Trzecieskiego jest pysznym wzorem dawnej polszczyzny, ale o pisarzu Rcju, jedynie nas obchodzcym, jak najmniej i najniecilcj si wyraa, najohszerniej, jakby na miech, wylicza to, co zawarte w ksice, do ktrej j doczepiono! Jedyna jej zasuga: ocalia od niepamici kilka tytuw dzie, ktre nas nie doszy; e go jako autora Kupca wymienia, tego po stylu i jzyku moglibymy si sami domyli, a w dziesi lat przed Trzecieskim Woch Negri wyranie to zawiadczy. Niezupena i niedokadna bibliografia Trzecieskiego wprowadza nawet w bd, bo mwi o jakim piewanym psaterzu, gdy w istocie prozaicznego Rej dokona, chocia lune psalmy wierszowa; o katechizmie, gdzie tylko wiersze wstpne i kocowe, polecajce podopisywa; tre innych dzie oznacza kaprynie. Biografia dodaje kilka szczegw yciowych, o nadzwyczajnej towarzyskoci Rejowej; umylnie pomniejsza szko a z niej wynis Rej wicej, niby wedle sw Biografa wypadao; milczy o najwaniejszym, o podniecie, o wzorach do pracy literackiej, i gdy Psaterz Kochanowskiego najmniejszej nie przedstawia wtpliwoci, Postylla Rejowa okazuje si nieco zagadkow.Oprcz przygodnych wzmianek: u Kochanowskiego, u Grnickiego, w Proteusie 1564 roku tudzie po innych autorach (cytuj go i chwal woski staruszek Negri w swej tragedii i Francuz Stojeski w pierwszej gramatyce polskiej 1568 roku, obaj rnowiercy; nawet Orzechowski go dobrze wspomina, chocia zaarty wrg rnowierstwa), wspczeni o nim nie wspominaj, bo prywatny czowiek, bez urzdw, adnej roli nie odegra; diariusze sejmowe parokrotnie jego przemwienia poselskie streszczaj. Po mierci katolicy, czy Wujek, czy Wereszczyski, czy inni, nie bardzo si trafnie o nim wyraali, przeczyli nawet zasugom literackim; protestant Jan z Wonik (dzi nam niedostpny) z widoczn przesad na wichrzyciela napada; inni protestanci (arnowczyk) sabo go bronili. W XVII wieku ju tylko protestanci pami jego przechowywali; wiek XVIII go zupenie nie zna i dopiero w XIX pami ojca narodowej literatury odya. Nie obeszo si przy tym bez wszelakiej przesady, szczeglniej u tych, co jak Maciejowski, wszystko domorose, acz niepokane, nad najwietniejsz obczyzn przekadali albo bezkrytycznie na autora i dzieo spogldali; dopiero z czasem ustali si ogldniejszy, bezstronny sd, chocia wszelakich pyta spornych bynajmniej nie zaatwiono.Czowiek i dzieo wcale s ciekawe. Typowy Polak, ale nieokrzesany, figura jakby z Krzyakw Sienkiewiczowych; sobek, ale wylany na sub publiczn, jak j sam pojmowa i wybra; wrg jako Sowianin anarchista wszelkiego przyniewalania i rygoru, chocia skutki nierzdu widzia i opakiwa, dumny z Polski i ziomkw, z gry na niewolne inne narody spoglda, ale o znacznych wadach polskich gono i gronie prawi; hardy szlachcic, nie ceni innego stanu, mimo to do wszystkich chrzecijan jako do miych braciszkw si zwraca. Nieuk, zawstydzi uczonych, bo nieliterat literatur stworzy. Czowiek redniowieczny, redniowieczne bani, legendy, cuda wyszydzi. Najmoralniejszy z pisarzy, najplugawsze tyka materie. Tradycji lepo oddany warowa sobie sd zdrowego rozumu i przeciwstawia si biecym pogldom. Wic potpia, i susznie, wczesne nauki aciny, odstraszajcej, nie pocigajcej, niemoliwej. Wic w wieku, co ubolewa nad nieszczciem, e ludzkoci acina nie przyrodzona i duma, jakby temu nieszczciu zaradzi, co w wymowie aciskiej szczyt posannictwa ludzkoci upatrywa, on sam owej bawochwalczej czci nie oddawa i prawa gwary barbarzyskiej czynem stwierdza. I peno u niego takich sprzecznoci pozornych, wszdzie jednak przebywa jego jednolito, co z drogi instynktem raczej ni samowiedz obranej nikomu i niczemu zbi si nie daa. Zmyleni wiekiem, w ktrym y, a jeszcze bardziej reformacj, ktrej bujne swe siy powici, oceniali go niesusznie, bo upatrywali w nim czowieka nowoytnego. Ale i sam patron jego, Luter, mimo XVI wieku i reformacji, nie by czowiekiem nowowiekim, pozosta redniowiecznym, skoro dzieo jego nie odmienio zasadniczo pogldu na wiat, zdobytego w redniowieczu, panujcego na Zachodzie. Rej jeszcze ciekawszy typ czowieka yjcego fizycznie w wieku XVI, tkwicego umysem w XIV.Lecz c go skusio do pisania po polsku? Po acinie nie umia, wic z musu cnot urobi? Dlaczego jednak nie zadowoli si pisaniem kwitw polskich, co tysicom spbraci szlacheckiej jak najzupeniej wystarczao? Czy dla sawy rwa si do pira? Ale na pierwszych dzieach ani nazwiska wystawia! Czy dla zysku? Ale literatura sporo jego samego kosztowaa i gboko sign do mieszka, Wirzbicie za wierciado si opacajc! Jake si stao, e ten nieuk i biesiadnik rej powid w literaturze narodowej, co ju spczeni wdzicznie uznawali, potomno stwierdzia? Odpowie na to ksika niniejsza, zupenie odmienna od studium, jakie autor przed kilkunastu laty (1905) Rejowi powici. Nie zawsze odpowiadaj sobie pastwo i literatura narodowe; s pastwa potne bez literatury, a jest i potna literatura bez pastw; dla obu dostarczaj nam przykadw wasne dzieje.Na przeomie X i XI wieku stworzyo rami Chrobrego pastwo, sigajce daleko poza etnograficzn Polsk; na przeomie XV i XVI wieku jeszcze okazalej ono stano: Wgry i Czechy, Polska od Gdaska do stepw czarnomorskich, zoty st kijowski i wileski byy w rce jednego rodu, za ktrym Habsburgowie daleko w tyle zostawali. Ale to pastwo byo nieme i teraz jeszcze jak za Chrobrego, co prawda wicej teraz myleli i pisali wojewodowie, prymasowie, syny chopskie i miejskie, ale wycznie w jzyku obcym; wasnym pomiatali, odsyali go do kuchni i stajni, w najlepszym razie do dzieci (w znaczeniu umysowym); wydawali z kancelarii koronnej instrukcje na sejmiki po polsku Lanckoroskiemu, bo po acinie me umia; pisa po polsku list czy ksik, a jeszcze do tego podpisa si na niej imieniem wasnym nie uchodzio, a listem polskim ubliao si zacnej osobie. I tak nie mogli si dosy nadziwi ksigarze i drukarze Niemcy, Haller i Ungler, Wietor i Szarffenbergerowie, e nard polski tak swym jzykiem brzka (pomiata).Byy wprawdzie pisma i druki, same tumaczenia albo modlitwy i pieni pobone, a nieraz i te tylko tumaczone a rzadko opisywane. Drukuje si od 1515 do 1543 roku moc rzeczy, rozwija zadziwiajc czynno Biernat Lubelczyk, demokrata i patriota, ale wycznie tumaczy, co mu si nawijao i z aciny, i z czeskiego, a choby i z cerkiewnego. Literatura jednak tumaczona nigdy narodowej nie zastpi; to chyba przedsionek do niej.I dopiero 1505 roku, gdy si ju przewaga potgi Jagieowej silnie na d pochylia, narodzi si ten, co spodzi literatur narodow.S lata, na ktrych niby na drogowskazach widnieje napis: tu odmieni si pastwo! Na pozr ani na zewntrz, ani wewntrz nic si nie dzieje osobliwego; wszystko starym, zwykym trybem idzie i dopiero pniej wyania si, e to wtedy nie zauwaone przez spczesnych zaamanie, zwichnicie dotychczasowego kierunku ostatecznie ci zapowiedziao. Takim rokiem przeomowym by 1543 rok. Mniejsza o to, e wystpili w nim spczenie i po raz pierwszy ci, co w dziejach umysowoci silniej zaway mieli, Frycz i Orzechowski, bo obaj jeszcze po dawnemu, tj. aby dowie, e nale do grona wyksztaconych, z acin przyjedali, chocia si przez to z celem wasnym mijali, tak e ich retoryk natychmiast dla prostaczkw tumaczy musiano. Orzechowski przynajmniej pniej do polszczyzny trafia, Frycz nigdy domagajc si narodowego w Kociele jzyka, sam stroni od niego jak od ognia, chocia midzy swoimi mecenasami, askimi, liczy jednego, co najwietniej po polsku pisa i drukowa (ale nie wymieniajc nazwiska). Rok 1543 z innej ... [ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

sylwina.xlx.pl